Thay đổi tâm, sinh lý trong độ tuổi vị thành niên

Ở độ tuổi vị thành niên, hay còn gọi là tuổi dậy thì, đây là giai đoạn chuyển tiếp của sự phát triển từ một đứa trẻ thành người lớn, là giai đoạn phát triển có ý nghĩa quan trọng nhất trong cuộc đời mỗi con người. Trong giai đoạn này, nếu các em không nhận được sự thấu hiểu và quan tâm, chia sẻ đúng cách từ phía gia đình và xã hội thì những nhận định sai lệch, những hành vi quá khích, đi ngược lại với những quy định của đạo đức và pháp luật sẽ khiến các em phải trả giá đắt cho tương lai của chính mình. Hướng dẫn trẻ vị thành niên vượt qua giai đoạn này là một thách thức đối với gia đình, xã hội cũng như ngành y tế.

Những thay đổi về giải phẫu và sinh lý trong thời kì vị thành niên

Tuổi vị thành niên mà bất kỳ ai cũng phải trải qua và bắt đầu từ độ tuổi từ 10 đến 19 tuổi, là thời kỳ phát triển đặc biệt – thời kỳ xảy ra đồng thời hàng loạt những biến đổi nhanh chóng cả về cơ thể cũng như sự biến đổi tâm lý và các mối quan hệ xã hội. Sự phát triển cơ thể rõ rệt và dễ nhận thấy nhất là các dấu hiệu dậy thì. Đối với các bé gái thì giai đoạn này có thể xuất hiện sớm hơn và có những thay đổi bất thường về tâm sinh lý hơn so với các bé trai. Trong giai đoạn dậy thì, các nội tiết tố sinh dục (estrogen và progesteron đối với nữ, testosteron đối với nam) tăng dần, cơ quan sinh dục phát triển và cơ thể chuẩn bị sẳn sàng cho hoạt động sinh sản. Biểu hiện rõ rệt ở các em nữ là hiện tượng kinh nguyệt và ở em nam là hiện tượng xuất tinh.

Dậy thì ở các em nữ:

Về thể chất, cơ thể phát triển nhanh về chiều cao và cân nặng.

Thân hình trở nên cân đối, mềm mại, có những đường cong thuôn dần do lớp mỡ dưới da phát triển, đặc biệt ở một số vùng như ngực, mông.

Hệ thống lông mu, lông nách phát triển, giọng nói trở nên trong trẻo hơn.

Bắt đầu có kinh nguyệt.

Các tuyến bã hoạt động mạnh, xuất hiện mụn trứng cá.

Các em có sự tò mò về sinh lý.

Dậy thì ở các em nam:

Do tác dụng của hormone sinh dục nam (testossteron) phối hợp với các hormone tăng trưởng khác, cơ thể phát triển nhanh hơn.

Khối lượng cơ tăng nhanh, tăng trưởng nhanh chóng về chiều cao, phát triển cơ bắp, vỡ tiếng, giọng nói trầm, khàn.

Tuyến sinh dục hoạt động mạnh, tinh hoàn bài tiết testosteron và sản sinh tinh trùng.

Dưới tác dụng của testosteron, dương vật to ra, mọc lông, túi tinh, tuyến tiền liệt phát triển.

Có hiện tượng xuất tinh hay còn gọi là “giấc mơ ướt”.

Các tuyến bã hoạt động mạnh, xuất hiện mụn trứng cá.

Các em có sự tò mò về giới tính.

Những biến đổi về tâm lý trong thời kỳ vị thành niên

Tùy theo từng giai đoạn phát triển của thời kỳ vị thành niên mà có những biến đổi về tâm lý khác nhau.

Giai đoạn vị thành niên sớm từ 10 đến 13 tuổi

Các em bắt đầu ý thức mình không còn là trẻ con nữa. Các em muốn được người lớn tôn trọng, muốn được đối xử bình đẳng như với người lớn, muốn được độc lập trong suy nghĩ và hành động, muốn tìm tòi và khám phá những cái mới, thử sức mình để khẳng định mình là người lớn. Hành vi mang tính thử nghiệm, bốc đồng.

Bắt đầu chú ý và coi trọng quan hệ bạn bè.

Các em quan tâm nhiều đến những thay đổi của cơ thể, có nhu cầu tự khám phá cơ thể, hay suy tư về hình ảnh cơ thể, dễ băn khoăn lo lắng, buồn rầu về những nhược điểm của cơ thể.

Bắt đầu có tư duy trừu tượng.

Giai đoạn vị thành niên giữa từ 14 đến 16 tuổi

Các em có sự phát triển mạnh và nỗ lực tìm kiếm sự độc lập, muốn tách khỏi sự kiểm soát của gia đình nhưng vẫn cần gia đình hỗ trợ. Thích tự mình quyết định, ít để ý đến hậu quả của hành vi. Phát triển mạnh cá tính và sự xã hội hoá. Có xu hướng hay căng thẳng, hay thay đổi tình cảm, muốn được thoả mãn nhu cầu ngay, có thể hành động bất chấp hậu quả.

Tiếp tục quan tâm nhiều hơn đến vóc dáng, hình ảnh cơ thể.

Tìm kiếm những quan hệ ngoài gia đình, hướng tới bạn bè đồng trang lứa, chịu nhiều ảnh hưởng của bạn bè, đặc biệt quan tâm đến bạn khác giới. Nhu cầu tình bạn trở thành cấp thiết và quan trọng nhất, đặc biệt là nhu cầu về bạn khác giới. Phát triển mạnh cảm xúc yêu đương, nhưng hay lầm lẫn, ngộ nhận giữa cảm xúc tình bạn khác giới với tình yêu. Muốn khám phá năng lực trong quan hệ tình dục.

Tiếp tục phát triển mạnh tư duy trừu tượng. Phát triển nhiều kỹ năng phân tích hơn, có nhận thức cao hơn những hành vi của mình, tuy nhiên chưa phát triển đầy đủ khả năng tự đánh giá bản thân.

Giai đoạn vị thành niên muộn từ 17 đến 19 tuổi

Các em muốn tự khẳng định sự độc lập và tạo dựng được hình ảnh bản thân tương đối ổn định. Giống người trưởng thành về nhiều phương diện. Đã có cách suy nghĩ, nhận xét và ứng xử chín chắn hơn. Khả năng đánh giá và giải quyết vấn đề tốt hơn.

Cách nhìn nhận tình yêu thực tế hơn, phân biệt tình bạn và tình yêu.

Các em bắt đầu có suy nghĩ về kế hoạch cho tương lai, định hướng nghề nghiệp rõ ràng hơn, thực tế hơn.

Ảnh hưởng của nhóm bạn bè giảm bớt, kén chọn bạn hơn, gia đình lại được coi trọng hơn. Chú trọng tới các mối quan hệ riêng tư, tin cậy giữa 2 người hơn là các quan hệ theo nhóm.

Những mong muốn và quyền của vị thành niên về sức khỏe, sức khỏe sinh sản/sức khỏe tình dục

Sức khoẻ chung

Có chiều cao và cân nặng thích hợp với tuổi.

Không hay bị ốm, không có bệnh mãn tính.

Có khả năng tránh được ma tuý, rượu/bia, thuốc lá và các chất gây nghiện.

Phát triển nhân cách tốt, được mọi người coi trọng.

Sức khoẻ sinh sản/Sức khoẻ tình dục

Mọi vị thành niên đều có quyền được tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khoẻ/SKSS/SKTD thân thiện, kín đáo, riêng tư, phù hợp với lứa tuổi của các em và có chất lượng.

Vị thành niên có quyền được thông tin đầy đủ, chính xác về sức khoẻ/SKSS/SKTD.

Vị thành niên có quyền tự quyết định và tự chịu trách nhiệm về các quyết định và các hành vi của mình trong các vấn đề liên quan đến sức khoẻ/SKSS/SKTD (quan hệ tình dục, kết hôn, có thai…) trên cơ sở có được đầy đủ thông tin, được giáo dục về kỹ năng sống và phù hợp với các quy định của Pháp luật.

Vị thành niên có quyền tự kiểm soát bản thân và bảo vệ thân thể mình.

Vị thành niên có quyền được tôn trọng, được đối xử bình đẳng, không phân biệt nam nữ, chủng tộc, tôn giáo, không bị cưỡng bức, bạo hành trong đời sống sinh sản và tình dục.

Vị thành niên đang trong quá trình phát triển để trở thành người lớn. Các em hay gặp những khó khăn không thể tự mình giải quyết được do vậy rất cần được hỗ trợ giúp đỡ để vượt qua những vấn đề của bản thân. Những giúp đỡ, can thiệp chỉ có thể hiệu quả khi hiểu rõ những đặc điểm tâm lý từng lứa tuổi, hiểu rõ hoàn cảnh thực tế, giúp các em đưa ra các quyết định đúng và chịu trách nhiệm về các quyết định của mình trong việc phòng tránh các hậu quả xấu trong tương lai.

Vị thành niên cần sống trong một môi trường lành mạnh và an toàn, bảo vệ chúng khỏi những căng thẳng, lạm dụng và bạo hành. Môi trường này cũng cung cấp cho vị thành niên những mối quan hệ tốt đẹp, gần gũi với gia đình, các bạn cùng trang lứa để tạo cho vị thành niên cơ hội phát triển tối đa tiềm năng của mình. Vị thành niên cần được cung cấp đầy đủ và chính xác để giúp vị thành niên hiểu được quá trình phát triển bản thân, các nguy cơ về sức khỏe, các điều kiện cần thiết để khỏe mạnh và phát triển cũng như các dịch vụ sẵn có. Vị thành niên cũng cần được trang bị các kỹ năng sống để có khả năng đối phó với những đòi hỏi và thách thức của cuộc sống. Ngành y tế có vai trò rất quan trọng trong việc đáp ứng các nhu cầu chăm sóc sức khỏe cho vị thành niên. Vị thành niên cần có những dịch vụ y tế phòng bệnh, chữa bệnh và nâng cao sức khỏe mang tính toàn diện trong đó bao gồm các dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản và sức khỏe tình dục.

Khoa SKSS-CDC TN